Zikavirus

Hoe een vaccin ernstige geboorteafwijkingen kan voorkomen

Proefdieronderzoek heeft aangetoond dat het zikavirus hersenafwijkingen kan veroorzaken bij ongeboren baby’s. Wetenschappers over de hele wereld werken aan een vaccin om toekomstige moeders en hun ongeboren kinderen te beschermen tegen zikavirus.

Wat is het zikavirus?
In 1947 deden wetenschappers onderzoek naar de gelekoortsmug in Uganda. Hierbij ontdekte ze per toeval een nieuw virus. Ze noemde het zikavirus, naar het Zika forest, waar het ontdekt werd. Zikavirus bleef lange tijd onder de radar. Tot het in 2016 in verband werd gebracht met aangeboren hersenafwijkingen in Zuid-Amerika.

Verspreiding van het zikavirus
De gelekoortsmug (Aedus Aegypti) draagt het zikavirus over. Deze mug kwam oorspronkelijk alleen voor in Afrika, maar heeft zich inmiddels verspreid over alle (sub)tropische gebieden. Overal waar de gelekoortsmug voorkomt, kan zikavirus worden ‘geïmporteerd’ en zich verder verspreiden. Dit is inmiddels in de meeste landen gebeurd.

Zikakoorts
De meeste mensen die het zikavirus oplopen, merken niets van de infectie. Ongeveer 1 op de 5 krijgt zikakoorts; een relatief milde ziekte, die gepaard gaat met koorts, oogontsteking, huiduitslag en spierpijn. Zika-infectie tijdens zwangerschap daarentegen zorgt voor een sterk verhoogde kans op een aangeboren hersenafwijking. Verder zijn er zeldzame gevallen bekend van door het zikavirus veroorzaakte neurologische complicaties, zoals het Guillain-Barré-syndroom, een ziekte van door aantasting van perifere neuronen.

Zikavirus; onderzoek BPRC
Er zijn géén aanwijzingen dat mensen twee keer geïnfecteerd kunnen worden met het zikavirus. Dit betekent dat het zikavirus het afweersysteem activeert om een immunologisch geheugen op te bouwen. Zodoende kan een vaccin, in theorie, een zikavirus-infectie voorkomen. Daarom moeten experimentele vaccins worden getest. Eerst via proefdiervrije laboratoriumtests. En, alleen wanneer het vaccin aan alle bekende voorwaarden voldoet, in een zogenaamd infectiemodel. Meer informatie over vaccins staat onder het kopje "Afweersysteem en vaccins" meer naar boven op deze pagina.

BPRC test experimentele zikavirus-vaccins in resusapen. Een paar weken na vaccinatie nemen we een buisje bloed af bij de dieren. In het laboratorium onderzoeken we het bloed op de aanwezigheid van zika-specifieke antilichamen. Deze antilichamen zijn namelijk een eerste aanwijzing dat het vaccin zou kunnen werken. Daarna testen we of de antilichamen ook echt functioneel zijn.  Dit gebeurt met een infectie onder gecontroleerde en reproduceerbare omstandigheden, met een bekende hoeveelheid virus op een bepaald tijdstip.

Resusapen vertonen geen uiterlijke ziekteverschijnselen na zikavirus-infectie. De hoeveelheid virus in bloed is daarom een belangrijke graadmeter voor de infectie. Hiervoor nemen we na infectie regelmatig een buisje bloed af, en testen het op de concentratie zikavirus.

Iedere studie valt of staat met de juiste controles. Een virus bestaat uit erfelijk materiaal, omgeven door een wand. Een virus kan niet zelfstandig bestaan, maar heeft levende cellen nodig om zich te vermenigvuldigen. Het is geen levend wezen, maar het kan wel doodgaan. Om onjuiste conclusies te voorkomen – bijvoorbeeld omdat we de dieren blootstellen aan een (bijna) dood virus – zetten we ‘controledieren’ in. Zij krijgen geen vaccin, maar wel het virus.
 
Door de hoeveelheid virus in bloed en in de organen te vergelijken tussen gevaccineerde dieren en ongevaccineerde dieren kunnen we iets zeggen over de werkzaamheid van een experimenteel vaccin. En dus of het nuttig is om het verder te ontwikkelen voor gebruik in mensen, of juist niet.

Zoektocht naar alternatieven voor dierproeven
Iedereen die in Europa met proefdieren werkt, moet aangeven waarom het onderzoek niet op een andere manier uitgevoerd kan worden. Kan het niet proefdiervrij? Met minder dieren? En welke technieken zijn beschikbaar om het ongerief van de dieren zo klein mogelijk te houden?

Vervanging
Om een experimenteel vaccin te testen, is een goed werkend afweersysteem nodig. Een vaccin moet een immunologisch geheugen activeren. Voor het zikavirus is nog niet bekend hoe immunologisch geheugen wordt gevormd en welke mechanismen van het afweersysteem hiervoor precies verantwoordelijk zijn. Daarom is er nog geen vervangende techniek om de complexe interactie tussen een zikavaccin en het afweersysteem te onderzoeken.

Vermindering
We streven ernaar zo weinig mogelijk dieren in te zetten. Bijvoorbeeld door meerdere experimentele vaccins te testen in één experiment. Hierdoor hebben we minder controledieren nodig per vaccin.

Verfijning
Het Nationaal Comité advies dierproevenbeleid definieert verfijning van dierproeven als volgt; verfijning van dierproeven is erop gericht het ongerief voor proefdieren te verminderen en/of hun welzijn zo optimaal mogelijk te maken.

Goede leefomstandigheden is een belangrijk onderdeel van ons proefdierbeleid. Bij BPRC zitten dieren nooit alleen, maar ze zijn sociaal gehuisvest en er is een intensief programma voor kooiverrijking. Ook trainen we de dieren, zodat experimenten zo min mogelijk stress voor hen opleveren.